Frå bokhylla til Tor Jonsson.Gjennom bøkene vart Tor Jonsson kjend med den framande verda. Den framande verda var ei verd som var totalt ulik den kjende i bygda. Det var ei verd fri for tobakktyggjarar og griskokkar. I den framande verda sat dei i mjuke plysjstolar og fekk bore til seg mat og drikke med rare namn og tala om «sin store kjærlighet». I bygda hadde ein ikkje ein gong ordet «kjærlegheit» i vokabularet. Etterkvart byrja Tor Jonsson å sjå bygda i ljos av den framande verda. I artikkelen «Kald kultur» skriv han om dobbeltlivet, om dagane i bygdalivet og kveldane i boklivet, om kaballitteratur og klassikarar, om den stille revolusjonen og den kalde kulturen, om korleis sanninga om bygda såg ut for han.
Frå «Kald kultur»
Eg hugsar enno da eg las første boka ein gong i barneåra. Eg hugsar ikkje handlinga i boka, – nei ikkje ein gong tittelen på boka hugsar eg. Men det eg hugsar, er den framande verda eg møtte i boka. Ikkje eit einaste kjend menneske var å finne i denne verda. Ingen togg tobakk, hogg ved eller kokte mat til grisen på komfyren. Nei, dei sat i mjuke stolar og fekk bore til seg mat og drikke med rare namn. Dei segla i fine båtar og bytte klede midt på lyse dagen. Men det raraste var at dei tala så mykje. Side opp og side ned prata dei, og dei sa slikt som ingen i grenda fann på å seia om han var aldri så full. Ikkje eingong han Tull-Tore prata om slikt som desse romanfolka. Når dei tala om «sin store kjærlighet» eller «sin elskedes sjel» var det så ein kunne bli flau av å lesa det. Og smaska dei kvarandre midt på truten så folk såg det, kunne ein bli heit av skam.
Men det gjekk snart opp for meg at slike folk høyrde berre heime i bøkene. Det sat einkvan og dikta saman det heile så folk skulle ha noko å lesa. Og moro var det å lesa det, det skal vera visst og sant.
Slik vart ungdomsåra eit skiftande, uroleg tilvære for meg, først ein dag i bygdalivet, så ein kveld i boklivet, så attende til bygdalivet osv. år etter år. Eg las kaballitteratur og klassikarar til auga vart stort, tørt og tomt. Eg vart fylt av ingen ting og gjorde mi vesle gjerning i ei vond verd utan at romanfolka blanda seg borti bygdalivet. Det hende nok at eg måtte jaga romanfolka på dør i arbeidstida. Eg visste det kunne vera fårleg å sleppa dei for nær da, ein kunne bli bygdatulling av det.
Slik kunne eg halde fram med mitt dobbelttilvære til denne dag og ein gong i framtida kunne eg sovna inn gamal og mett av bøker. Men så kom revolusjonen i mitt liv. Eg hugsar ikkje lenger kva som hende – dei største revolusjonane er alltid stille. Det var kanskje berre det at eg råka eitt og anna bymenneske, ein turist, ei lærarinne. I allfall veit eg at menneske som var meir enn vanlege verpratarar lærde meg at ordet kan koma frå djupe grunnar.
Eg tok til å sjå bygda og eg kjende eg var innestengd. Stova vart eit fengsel, ovanfor var fjellet, nedanfor gjekk allfarvegen. Dit måtte eg gå. Der måtte eg tute med bygdaulvane.
Rundt meg låg bygda med tunge, mørke hus, hus som skulle stenge mennesket inne og menneskja ute. Eg gjekk og sveiv som eg skulle gå i ein gravølsgard, bygdafolket stod og flirde midt i sorga.
Men einslege var dei alle. I samkomer freista alle å finne ein rygg og gøyme seg bak. Ingen ville gå fram og vera seg sjøl, alle måtte sige fram samstundes, dei måtte vera masse. Alle måtte seia det same, kvart sermerke skulle løynast med kvardagsprat. Stundom vart einsemda så stor at eitkvart brast: Sjølmord spurdest og skok alle. – Ein dag kom presten med syrgjebod til ein mann: Sonen hans hadde skote seg.
– Jaha, sa faren, han var flink til å skyte, han Per. Så gjekk han bort på åkeren og stengde seg inne.
Det gufsa innestengd frå gamle nedfallshus, det gjæra i sinnsjuk ættearv. Vanvetet gløste under yta i einsemda og loga opp på ville brennevinsfestar. Da var det som å høyre daudmannrop or svarte rotningsland. Og dennne bygda med si grenselause einsemd og armod stod alltid blind og hjartehard og reiste nidstong mot alle fattigfødde.
– – –
Meir og meir sakna eg hjartevarmen i bygda. Saknaden dreiv meg ut på leiting, eg fann diktinga, kunsten, skapt av menneske som hadde brote seg ut av miljøfengselet og opna sitt hjarte for alle. Eg såg klårare og klårare at bygdakulturen er ein kald kultur, det beste i bygdamennesket er bunde av konvensjonar frå primitive tider. Slike stagnerte individualistar oppfører seg alltid som hordemenneske, for konvensjonane er sameige. Det menneskelege eigeverdet er innestengd, ubrukt.
Lat kunsten, den mangslungne, rike, levande kunsten, stråle utover bygdene. Einast kunsten kan bli den store vekkjaren som lærer bygdafolket å gråte og le i pakt med livet.
Utdrag frå artikkelen «Kald kultur», Nesler, 1951.